Γήϊνα χρώματα /ὦχρες /φαιό:

μὲ μεγάλη ποικιλία ἀποχρώσεων πρὸς τὸ ἐρυθρό, τὸ πράσινο, τὸ κίτρινο, εἶναι τὸ χρῶμα τοῦ ξύλου, τοῦ χώματος καὶ τῆς φθινοπωρινῆς φύσης. Συνδέεται μὲ τὴν φθορά, τὴν παλαιότητα, ὅμως σἂν ἀντίβαρο καὶ μὲ τὴν σταθερότητα, τὴν στερεότητα, τὴν ὡριμότητα καὶ τὴν πολυποίκιλη χρησιμότητα. Σὲ πολλὰ ἀντικείμενα κ’ ἐξαρτήματα, τοπία ἐρημικὰ κυρίως σὲ μεταβυζαντινὲς ἁγιογραφίες, σὲ οὐδέτερο χωρὶς θέμα βάθος σὲ εἰκόνες καὶ σὲ ἐνδύματα ἁγίων καὶ γενικὰ προσώπων ποὺ ἔζησαν ἁπλὴ ζωὴ ἢ φτωχικὴ (ἀσκητῶν π.χ.) θὰ συναντήσωμε τὶς γήϊνες ἀποχρώσεις. Ἐπίσης, ἀπὸ αὐτὴν τὴν χρωματικὴ οἰκογένεια θὰ ἐπιλεγοῦν κἄποια ταιριαστὰ μεταξύ τους γιὰ ἐνδύματα ἁγίων μὲ ἄγνωστο βίο. Ἔνιες μεταβυζαντινὲς εἰκόνες εἶναι ἐξ ὁλοκλήρου φιλοτεχνημένες μὲ θερμὰ γήϊνα χρώματα, μεταδίδοντας ἀτμόσφαιρα θαλπωρῆς, γαλήνης καὶ γλυκειᾶς πνευματικῆς ἀνάτασης.

ὁ προφήτης Ἠλίας τρεφόμενος ἀπὸ τὸν κόρακα στὴν ἔρημο, τοιχογραφία 14ου αἰ., μονὴ Γκρατσάνιτσα

Μελανό:

στὴ φύση βρίσκεται στὸ τρίχωμα ἢ δέρμα ζώων, σὲ χώματα μὲ ἐξαιρετικὴ σύσταση, πλούσια καὶ γόνιμα, σὲ ὀρυκτὰ καὶ στὸ κάρβουνο καὶ βέβαια εἶναι τὸ χρῶμα τοῦ ἀπολύτου σκότους. Καθὼς συνδέεται μὲ τὸ βάθος καὶ τὸ σκοτάδι, προκαλεῖ συνειρμοὺς φόβου, καταστροφῆς καὶ ἀποστροφῆς, πένθους. Παράλληλα, ὅμως, σχετίζεται μὲ τὴν βαθειὰ περισυλλογὴ καὶ μὲ τὸν πλοῦτο ποὺ προέρχεται ἀπὸ τὴ γῆ, γι’ αὐτὸ σὲ κάποιους πολιτισμοὺς θεωρεῖται αἴσιο. Στὴν εἰκονογραφία ἀκόμα σπανιώτερο, χρησιμοποιεῖται στὰ ῥάσα ἱερέων ἁγίων, ὅταν αὐτοὶ δὲν εἰκονίζωνται μὲ ἄμφια, ἢ κάποιων ὁσίων· γιὰ τὴν ἀπόδοση τοῦ βάθους τῶν σπηλαίων, καὶ στὸν σχηματισμὸ Σταυρῶν σὲ ἄμφια ἢ «ποταμῶν». Τὸ βάθος πολλῶν μεταβυζαντινῶν εἰκόνων ποὺ φαίνεται μελανὸ δὲν εἶναι, ἁπλῶς τὰ σκοτεινὰ χρώματα (βαθυπράσινο, βαθυκύανο) ὑπέστησαν τὴ φθορὰ τοῦ χρόνου. Βέβαια, καθὼς τὸ βάθος μιᾶς εἰκόνας ἀποδίδει καὶ τὸ περιβάλλον στὸ ὁποῖο ἐντάσσονται τὰ πρόσωπα, δηλαδὴ συμβολικὰ τὸ «ποῦ ἀνήκουν», στὸ φῶς ἢ στὸ σκοτάδι, καλὸ εἶναι (ὅταν ὑπάρχει καὶ ἡ οἰκονομικὴ δυνατότητα γιὰ τη χρήση φωτεινῶν χρωμάτων) ν’ ἀποφεύγωνται τὰ σκοτεινὰ χρώματα στὸ πλαισίωμα ἁγίων μορφῶν.

Ἀποχρώσεις ἢ τόνοι τῶν χρωμάτων ποὺ ἀναφέρθηκαν, τίθενται στὶς εἰκόνες γιὰ τὴν ἀπόδοση φωτὸς ἢ σκιᾶς, χωρὶς ἰδιαίτερον συμβολισμό.

ὅσιος Λουκᾶς ἐν Στειρίῳ

Ἐπίλογος -σχόλιο γιὰ τὴν σύγχρονη δημιουργία:

Ἡ ἁγιογραφία εἶναι ἔργο ἱερό, δὲν παύει ὅμως νὰ εἶναι καὶ τέχνη, ὁπότε ὑπεισέρχονται πάντα στὴν δημιουργία εἰκόνας ὁ χαρακτῆρας καὶ οἱ προτιμήσεις του καλλιτέχνη. Κυρίως γιὰ τοὺς πρωτόπειρους, ἡ ἐπιθυμία νὰ χρησιμοποιηθῇ κάπου τὸ «ἀγαπημένο χρῶμα» ἢ ἀντίθετα νὰ παραλειφθῇ τὸ λιγώτερο ἀρεστό, εἶναι μεγάλη. Σ’ αὐτὲς τὶς περιπτώσεις ἡ ἐμπειρία φανερώνει τὴν σωστὴ λύση. Ἀκόμα καὶ τὸ «ἀνεπιθύμητο» -κατὰ τὸν δημιουργὸ – χρῶμα, ὅταν τοποθετηθῇ κατάλληλα (στὸ ταιριαστό του περιβάλλον, στὴν σωστὴ ποσότητα), ἀναδεικνύεται ἐξαιρετικά. Καὶ τὸ ἀντίστροφο, βέβαια. Ἀπὸ τὴν ἄλλη, ὅταν ἕνα χρῶμα ἔχει ἰσχυρὸ συμβολικὸ χαρακτῆρα δὲν γίνεται νὰ παραθεωρηθῇ χάριν τῆς προσωπικῆς ἐπιθυμίας τοῦ δημιουργοῦ ἢ τοῦ παραγγελιοδότη. Τὸ εὐχάριστο εἶναι πὼς ἡ ἁγιογραφία ἔχει μὲν σταθεροὺς συμβολισμούς, ἀλλὰ δὲν εἶναι μία ἄκαμπτη, ἀδυσώπητη τεχνική. Ἔτσι, στὴν περίπτωση ποὺ γιὰ ὁποιονδήποτε λόγο ἡ χρήση ἑνὸς χρώματος παρουσιάζει δυσκολίες, μὲ ἔρευνα -πάντα σὲ ἔργα κλασσικὰ – δυνατὸν νὰ βρεθῇ πρότυπο μὲ ἄλλα χρώματα, τὸ ὁποῖο πιὸ εὔκολα νὰ μπορῇ ν’ ἀκολουθηθῇ.